U istočnom delu Zlatibora, 26 kilometrara od turističkog centra, nalazi se selo koje je stecište duhovne i kulturne tradicije ovog kraja. Na oko 910 metara nadmorske visine, sa livadama i šumama, selo Sirogojno pleni svojom lepotom, dok duhovnu lepotu čuvaju i prenose kulturne ustanove.
Značenje imena Sirogojno još uvek nije odgonetnuto, ali se smatra da selo nosi ime po nekoj vrsti voća i to krušaka – ”sirenjaka”. U turskom popisnom defteru Smederevskog sandžaka iz 1476. godine, pominje se prvi put „selo Sirogojna, pripada kazi Brvenik…“ a u obliku današnjeg imena Sirogojno.
CRKVA – DUHOVNO I KULTURNO MESTO
Selo se razvilo oko crkve podignute početkom 19. veka, a zatim su nikle škola, zadruge, seoske kafane i pekara.
– Crkva, koja se nalazi na uzvišenju u centru sela, pod zaštitom je države. Posvećena je svetim apostolima Petru i Pavlu, a njen ktitor je Georgije Smiljanić. U njoj se čuvaju mnoge vrednosti. Tu su vrata u duborezu i više ikona iz 19. veka. Na zidovima su upisana imena izginulih ratnika iz Prvog svjetskog rata. Ona je bez kupole, pod dvovodnim krovom sa prizidanim dvospratnim zvonikom na zapadnoj strani. Njena izgradnja i oslikavanje ikona na oltarskoj pregradi datuju se u 1764. godinu, kako je zapisano na carskim dverima uz potpis slikara ikona Simeona Lazovića. Podaci o priložnicima i ktitoru hrama ispisani su na centralnom nadverju sa predstavom Nedremano oko, na ikonostasu. Pored crkve je seosko groblje – navode meštani, koji su zaduženi za mnoga zbivanja i događaje oko crkve.
PETROVDANSKI DANI
Jedan od tih događaja se održava svakog 12. jula u godini, na Petrovdan, praznika koji je ujedno i slava sela. Zato se ta manifestacija zove “Petrovdanski dani”.
– To je tradicionalna manifestacija. Program počinje jutarnjom liturgijom u crkvi Svetih Apostola Petra i Pavla, a nakon liturgije obilaze se stalne postavke u Muzeju na otvorenom „Staro selo” Sirogojno gde se za potrebe ove manifestacije “oživljavanju” muzejske postavke i rekonstrukcija narodnih običaja. Celodnevni program upotpunjen je nastupom dečijeg kulturno umetničkog društava iz Sirogojna, pevačkih grupa, trubačkog orkestra, guslača, a uveče koncertom nekog od naših poznatih estradnih umetnika. Sav kulturno-umetnički program se organizuje ispred crkve Svetih Apostola Petra i Pavla. Manifestaciju organizuju turističko udruženje i Mesna zajednica Sirogojno, a pod pokroviteljstvom Opštine Čajetina – navode u TO “Zlatibor”.
Ova manifestacija okuplja veliki broj posetilaca, koji imaju prilike da u Muzeju “Staro selo” isprobaju stare zanate.
MUZEJ NA OTVORENOM “STARO SELO”
Muzej na otvorenom „Staro selo“ predstavlja skupinu zlatiborskih kuća i propratnih drvenih zgrada, skupljenih sa svih strana Zlatibora. Njegova površina je oko pet hektara, a nalazi se odmah pored crkve.
– Prvi muzej na otvorenom napravljen je u Švedskoj 1891. godine (www.skansen.se/sv). Ideja za formiranje muzeja javila se kao posledica sve većeg interesovanja za tradicionalno seosko graditeljstvo i način života koji su uočeni na svetskim izložbama u Parizu i Beču. Ubrzo potom nastao je veliki broj srodnih kulturnih središta za očuvanje i predstavljanje tradicije širom Skandinavije i zapadne Evrope. U drugoj polovini 20. veka formiraju se srodni muzeji u istočnoevropskim zemljama, ali i na drugim kontinentima. Proces prenošenja, postavljanja i rekonstrukcije zlatiborskih brvnara u „Starom selu“, započet je prema projektu arhitekte Ranka Findrika i Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture 1980. godine. Inicijativa je potekla od organizacije domaće radinosti iz Sirogojna i ostvarena je pornošću Dobrile Vasiljević-Smiljanić, angažovanjem etnologa Bose Rosić, nadležnih republičkih institucija i mnogobrojnih saradnika – navode u Muzeju “Staro selo”.
Kod njih smo saznali da Muzej čine dve celine.
– Prva je skup kuća koje su sačuvale svoj prvobitni izgled i namenu, i one sačinjavaju stalnu muzejsku postavku formiranu u dve zlatiborske okućnice. Drugu grupu čine kuće koje su sačuvale svoj prvobitni izgled, ali im je namena promenjena, adaptirane su i prilagođene turističkim potrebama. To su dvorana, prodavnica suvenira, krčma, apartmanske zgrade…
Muzejska postavka zlatiborskih brvnara predstavlja svedočanstvo kulture stanovanja u zlatiborskom kraju u 19. i početkom 20. veka.
– U to vreme živelo se u zadrugama koje su brojale i do 50 članova, a zlatiborsku okućnicu sačinjavao je veliki broj manjih objekata raspoređenih oko “glavne kuće”. Pravljene na padini okrenutoj prema suncu, kuće su četvrtastog oblika sa zidovima od vodoravno naslaganih brvana na uglovima vezanih u “ćetr”, pokrivene šindrom, kamenim pločama ili slamom. Na krovu su se nalazili otvori “badže” koji su služili za cirkulaciju vazduha, a na samom vrhu kuće se nalazio dimnjak koji se zvao “kapić”.
– “Glavna kuća” ima dve prostorije: “kuću” i “sobu”, a ispod sobe se nalazio podrum. Istočna i zapadna vrata su pored funkcionalnih imala i simbolička značenja (sve što je dobro i lepo ulazilo je na istočna vrata – novorođenče, mlada, kumovi, gosti…, a sve što je loše izlazilo je na zapadna).
– Centralno mesto “kuće” zauzimalo je ognjište, u njemu je vatra uvek gorela, na njemu se pripremala hrana, oko ognjišta su se uveče sabirali članovi zadruge dogovarali se o poslovima za naredni dan, a potom tu i spavali.
– Okućnicu si činili i vajat (zgrada koju je dobijao svaki sin domaćina kada se oženi), mlekar (za čuvanje mleka i mlečnih proizvoda), pekara (za pečenje hleba), ambar i salaš (za čuvanje žita i kukuruza), mišana (za sušenje voća), kačara (za pečenje rakije) i štala (za stoku).
– Drugi deo muzejske postavke čine objekti originalnog izgleda, ali prilagođeni turističkim potrebama: dvorana i letnja pozornica za izložbe, seminare, književne susrete, pozorišne predstave i koncerte; izložbeni i prodajni prostor proizvoda starih zanata i kopija muzejskih eksponata koje izrađuju seoske zanatlije; krčma Muzeja koja posetocima nudi zlatiborska jela pripremljena na starinski način, uz konake za smeštaj i boravak gostiju.
– Program Muzeja je i očuvanje starih zanata, pa se u tri opremljene radionice tokom leta organizuje obuka u kačarskim, kovačkim i grnčarskim veštinama. Sastavni deo Muzeja čini Crkva Svetog Petra i Pavla sa vrednim ikonostasom iz 1764. godine – navodi se u “Starom selu”, a posete u zimskom periodu su od 9 do 16 časova, a u letnjem periodu od 9 do 19 časova.
Кomisija koju je oformila Vlada Republike Srbije i Nacionalni savet za kulturu prepoznala je značaj posla kojim se ova institucija bavi, pa je 2013. godine Muzej proglašen za ustanovu kulture od nacionalnog značaja za Republiku Srbiju. U cilju održanja temeljnog nastojanja za očuvanje i negovanje kulturnog nasleđa u kategoriji edukacija i podizanje svesti, Muzej je dobio posebno priznanje žirija Evropske unije u oblasti kulturnog nasleđa 2014. godine za projekat „Кuće Zlatibora od XIX veka do danas“.
Kontakt telefon za informacije: +381 31 3802 291, +381 31 3802 586, +381 64 8940 101, +381 63 643 758, a internet adresa je: www.sirogojno.rs
PLETILJE
Da su meštani Sirogojna čuvari tradicije govori i činjenica da se u ovom selu nalazi i Muzej pletilja, koji je otvoren 2008. godine. Otvoren je u čast čuvenih sirogojnskih pletilja, čiji džemperi od ovčije vune se prodaju i u Evropi. U zlatiborskim selima žene su oduvek obrađivale vunu, prele i tkale, a onda svojima plele odeću i pokrivke, tople vunene čarape, rukavice, šalove, a onda su došli i džemperi. Kako kažu u Turističkoj organizaciji Zlatibor, njihov zanat je sta koliko i svet.
– Sirogojno je od šezdesetih godina prošlog veka zauzelo značajno mesto na svetskoj modnoj, turističkoj i kulturnoj mapi. Svoje rukotvorine žene iz Sirogojna i okoline prvi put su javno pokazale na izložbi 1962. godine. Najhrabrije su odlučile da se organizuju i pletu za tržište i nakon tri decenije skoro 2.000 pletilja radilo je za svetsko modno tržište – kažu u TO “Zlatibor”.
A sve je počelo kada je 1963. godine formiran pogon domaće radinosti u okviru Zemljoradničke zadruge. Živopisni ručni radovi kreatorke Dobrile Vasiljević – Smiljanić ubrzo su postali prepoznatljivi na domaćem i inostranom tržištu, a u ovaj proizvodni sistem je do 1991. godine uključeno oko 2.500 žena iz užičkog kraja.
– Oko 35.000 unikatnih odevnih predmeta, ispletenih mekom islandskom vunom, odlazilo je u svet, a devizni priliv dostizao milione dolara godišnje. Od tradicionalnih zanimanja stvorena je modna odeća visokih kvaliteta, osobenog dizajna i autentičnog stila. Džemperi, jakne, mantili, kaputi, kompleti, kape i šalovi iz Sirogojna bili su rado viđeni na modnim revijama, sajmovima i u izlozima ekskluzivnih radnji u Švedskoj, Italiji, Francuskoj, Nemačkoj, Americi, Japanu… O njima su pisali svetski modni časopisi pominjući zlatiborske pletilje, nepoznate zabrađene žene, zagledane u ruke koje neuhvatljivom brzinom promeću redove, šare, boje… – kažu u TO “Zlatibor”.
Zato, kako navode u ovoj turističkoj organizaciji, njima u čast, ali i da se nezaboravna lepota i neponovljiva originalnost njihovih dela sačuvaju za vremena koja dolaze, osnovan je Muzej pletilja kao trajna pohvala njihovoj istrajnosti, radu i umeću koje je Sirogojno uvelo u svet i svet dovelo u Sirogojno.
– U Muzeju se čuvaju svedočanstva, tekstovi iz modnih časopisa i revija, kao i brojne nagrade koje potvrđuju koliki je bio značaj zlatiborskih pletilja i svedoče o njihovoj slavi širom sveta. Čuvaju se i pisma i fotografije poznatih ličnosti koje su imale barem po jedan odevni predmet iz kolekcije zlatiborskih pletilja, kao što su Jovanka Broz, Barbara Buš, Nensi Regan i druge. Poznata glumica Liv Ulman bila je redovan kupac njihovih odevnih predmeta na Petoj aveniji, a slavni francuski kreator Pjer Karden odabrao je 18 eksponata pletilja iz Sirogojna za svoju kolekciju. Muzej pletilja u Sirogojnu možete posetiti u zimskom periodu od 9 do 17 časova, a u letnjem periodu od 9 do 19 časova – navode u TO “Zlatibor.
Kontakt telefon za informacije: +381 31 3802 315, a Internet adresa je www.sirogojno-style.com
Tokom sezone, ovde se organizuju likovni, književni, muzički i drugi susreti, izložbe, predavanja i letnje škole.
Jedna od pletilja kaže:
– Isplela sam bezbroj džempera, mantila, šalova, rukavica. Nekada se više plelo i brže radilo, dok je sad tržište zahtevnije, pa se traži većapreciznost. Nekada je moglo da se živi od pletenja, a danas je to uglavnom dodatna zarada za žene ovog kraja – kaže pletilja Borka.
U Sirogojnu zaista može puno toga da se vidi i nauči, ali i da se uživa u lepoti prirode ovog kraja.
Autor: LZS, foto: TO Zlatibor, Muzej na otvorenom „Staro selo“
Zahvaljujemo se Turističkoj organizaciji “Zlatibor” i Muzeju na otvorenom “Staro selo” na saradnji
Tekst je deo medijskog projekta “Skriveni dragulji Zlatibora” koji je sufinansiran od Opštine Čajetina. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
