Smešteno u centru Lužničke doline, najplodnije u užičkom kraju, selo Karan je naduže brdovito selo na obalama reke Lužnice. Udaljeno je 17 km od Užica.
Bogato je prirodnim lepotama, ali ima i značajne kulturno-istorijske spomenike. Istoričari smatraju da ime Karana vodi poreklo od reči Karren što znači rudište i pominje se još 15 godina pre nove ere u vreme Rimljana. Smatra se da je Lužnička dolina bila naseljena Srbima od njihovog doseljavanja na Balkansko poluostrvo.
Na teritoriji sela otkriveni su ostaci neolitskog naselja na arheološkom nalazištu Naplav. Istraživanja ostataka utvrđenja na mestu “Tavanica” potvrđuju da je ovde bilo naselje Rimljana.
Uslovi za seoski turizam su idealni
U centru sela postoji osnovna škola, pošta, a počela je gradnja i vrtića. Međutim, ipak malo se pažnje poklonilo seoskom turizmu, iako ima sve uslove za to. U selu ima samo nekoliko izdavaoca smeštaja, što je vrlo malo s obzirom da ovo selo ima šta da ponudi. Jedino Vila Brezov grad, koja se nalazi na tromeđi Karana, Trnave i Granice, na starom putu Užice-Kosjerić može da ponudi pun smeštaj sa bazenom.
Karan ima dosta prostora za aktivan turizam, kao i za verski turizam, može da privuče umetnike, samo je potrebna veća aktivnost i podrška na razvoju seoskog turizma.
Mnogobrojna blaga brda predstavljaju pravi užitak za laganu šetnju. Često je mesto odakle polaze neke veće pešačke ture, preko reke Lužnice, pa na vrh Ćatića (554 mnv), preko Gornjih Lelića na Malu Crnokosu pa prema Kosjeriću.
Dok se šetate preko doline i penjete na brda s proleća možete uživati u rascvetalim voćnjacima, pa nije ni čudo što ovo selo mnogi zovu “selo voća”. U leto i u jesen se uživa u plodovima jabuke, šljive, maline, koje vredni domaćini sa uživanjem neguju. Prave se slatka, sokovi, ali i rakije vrhunskog kvaliteta. Karanci su i vredni povrtari i svakodnevno snabdevaju užički pijac. Čist vazduh, mir i tišina je ono što mnogima nedostaje, a Karan toga ima u izobilju.
– Nekako smo se preorijentisali na poljoprivredu i voćarstvo, a i mnogi Karanci rade u Užicu i Požegi. Nekako taj seoski turizam je ovde slab, malo ljudi izdaju smeštaj, mada stvarno imamo šta da ponudimo, i lepotu prirode, mir, tišinu, čist vazduh, zdravu hranu, lepu rakiju. Nadam se da ćemo početi da razmišljamo i u tom pravcu – kažu Karanci koji dolaze u poznatu Staru karansku kafanu.
Bela crkva karanska
Pored aktivnog turizma, trebalo bi razvijati verski turizam, jer Karan zaista ima šta da ponudi.
Jedan od najpoznatijih istorijskih spomenika u užičkom kraju zasigurno je Bela crkva karanska ili Bogorodična crkva, nastala u periodu od 1335. do 1342. godine, čiji je ktitor bio župan Petar Brajan. Do nje se može doći starim putem prema Kosjeriću preko Trešnjice. Bela crkva karanska je značajna i zato što čuva verovatno najstariju predstavu Bogorodice Trojeručice urađene u fresko tehnici. To je jedna od najcenjenijih ikona u Srbiji srednjeg veka.
Prema rečima stručnjaka ikona Trojeručice u Karanu nastala je pre iste hilandarske predstave, a otkrivena je ispod sloja maltera kojim je prekrivena, kako se priča – da bi se zaštitila od skrnavljenja od strane Turaka.
– Bela crkva karanska nalazi se na arheološkom lokalitetu, jednom od retkih, donekle istraženih u užičkom kraju, pa je u porti, južno od crkve 1986. sagrađen Lapidarijum u koji je smešteno 13 antičkih spomenika (nadgrobne ploče, žrtvenici, cipusi, epigrafski spomenici), dok je ostatak pronađenih, među kojima i čuvena figura lava, prenet u Narodni muzej Užice – navodi u užičkom muzeju.
Belu crkvu karansku sagradio je župan Petar Brajan, jedan od lokalnih vlastelina države kralja Dušana i starešina Župe Lužnice, kako se u to vreme nazivala Lužnička dolina. Na ktitorskoj kompoziciji prikazan je župan Brajan sa porodicom-ženom, tri kćeri i sinom. Kasnije se verovalo se da je ispod ktitorske kompozicije sahranjen župan Brajan, ali istraživanja iz 1974. godine kada je urađena analiza ostataka skeletal, utvrdilo se da je ipak u pitanju velikaš, svetovno lice, sahranjeno mnogo kasnije nakon smrti župana, i to krajem XIV, najkasnije krajem XV veka.
Po predanju ova crkva je bilo mesto na kome se pričestila vojska cara Lazara na pohodu na Kosovo. Mada dokaza za ovu priču nema, vezuje se za činjenicu da je hram napravljen kao jedan od prvih u nizu zadužbina iz doba Nemanjića.
Crkva je u više navrata dograđivana. Prilikom radova sedamdesetih godina, ispod oltarskog zida, iskopan je stari zid čiji se nastanak pripisuje starijoj hrišćanskoj bogomolji ili paganskom hramu. Izvesni znaci da je na mestu karanske crkve postojala hrišćanska bogomolja još u X veku poznati su iz radova Ilije Kašanina i Gordane Tomić.
Prema pisanju Milana Kašanina, srpskog istoričara, sve do 1572. godine po turskim popisima karanska crkva nije imala sveštenika. U to vreme je bila potpuno zapuštena, a tek posle jednog veka obnovljena. To je opisano i u Karanskom jevenđelju, jednom vrednom reliktu, po zapisima popa Vuka, o kome ćemo kasnije pisati. Krajem 17. i početkom 18. veka, u doba drugog pustošenja, došlo je do stradanja mnogih fresaka u kaloti. Ovaj period poklapa se sa austro-turskim ratovima.
– …u karanski hram je ulazila stoka, pod bio prekriven muljem i blatom, u kubetu izrasla kleka, a na podu pronađeni jelenski rogovi… – navodio je Milan Kašanin.
U drugoj polovini 18. veka hram se počeo obnavljati. Naziv “Bela” za crkvu u Karanu prvi put se pominje na zapisu u jednom štampanom Jevanđelju iz manastira Mileševa koje je sastavio “Petar knez iz Trnave” i poklonio ga u “Belu crkvu u selu Lužnica”, a na kraju ovog Jevanđelja proklinje onog ko bi tu knjigu odneo iz crkve. Umesto Karana pominje se selo Lužnica. Radovi na konzervaciji i restauraciji arhitekture i freskoslikarstva crkve obavljeni su 1980. godine. Bela crkva Karanska se danas nalazi pod zaštitom Republike Srbije, kao spomenik kulture od velikog značaja
Karansko jevanđelje
U Beloj crkvi karanskoj je napisana jedna od naših najstarijih rukopisanih knjiga – Karansko jevanđelje. Po lepoti se poredi sa Miroslavljevim jevanđeljem. Karansko jevanđelje je pisano 1608. godine. Pisao ga je pop Vuk, sina protopopa Ralete, o kome se nema dovoljno podataka. Jedan zaseok u Karanu danas nosi naziv Raletići, pa meštani smtaraju da je to moguće u vezi sa protopopom Raletom, mada nema takvih prezimena. Karansko jevanđelje se čuva u manastiru Nikolje.
Ova knjiga je karakteristična po velikom broju ilustracija, likovnih elemenata, ornamentike i ukrasa. Umesto tačaka stavljani su kružići: mali zlatni pečati uokvireni crnim mastilom. Velika slova su prava mala remek dela, bogato ukrašeni crteži sa prikazom slova u ornamentalnom izdanju. Na početku svakog poglavlja je strana na kojoj je iscrtan Jevanđelista čiji deo se ispisuje, bogato ukrašena i to su jedine kompletno ilustrovane strane bez natpisa. Od boja su korišćene: najviše plava, potom crvena, narandžasta i u manjoj meri žuta i zelena. Boja je sveža kao nisu protekli vekovi od nastanka. Korice su od debele kože, sa izlizanim, ali dosta vidljivim ornamentom. Stranice od debelog, drvenastog papira su dosta dobro očuvane i s obzirom na starost i vekove upotrebe, sačuvane su toliko dobro kao da je knjiga svo vreme bila skladištena u muzejskim uslovima. Na zadnje dve strane knjige sa strane su se upisivali oni koji su pročitali, ali se mogu naći i dragoceni podaci o tome gde je sve čuvano – od Nikolja, Žiče, u crkvi u Bisoci, u rudničkom kraju, da bi opet bilo u manstiru Nikolju. Smatra se da je pomagač popu Vuku u prepisivanju bio jedan čovek islamske veroispovesti.
Manifestacije
Ispred Bele crkve karanske održavaju se “Gospojinski dani”. U okviru ove manifestacije odražava se niz kultuno-muzičkih događaja. Manifestacija se održava u organizaciji Grada Užica i Udruženja “Župa Lužnica” u saradnji sa udruženjem “Svebor – Sveti knez Lazar” iz Kraljeva. Održan je i viteški sabor na kojem je predstavljena odeća, ratna oprema, oružje i borbe vitezova. Tom prilikom okupljeni su mogli videti kako je izgledao srpski vitez iz srednjeg veka, kako je bio obučen i kako se borio. Bilo je i takmičenje više viteških disciplina, bacanje koplja, gađanje strelom i lukom, kao i mačevanje, kao i disciplina hajdučkog višeboja – borbe na brvnu.
Program prati izložbe, ali i predavanja istoričara na razne teme, od kojih je jedna bila i o Nemanjićima, Mihailu Milovanoviću…
Treba pomenuti da je jedna od prvih škola u užičkom kraju počela je da radi u Karanu davne 1836. godine. Iz te škole je u svet krenuo i rehabilitovani Mihailo Milovanović, prvi akademski slikar užičkog kraja i ratni slikar Vrhovne komande, pesnik Paun Petronijević i drugi književnici, ratnici, naučnici na koje su ponosni žitelji Karana. Na zapadnoj strani crkve na spoljnom zidu priprate prvi užički akademski slikar, Mihailo Milovanović je, nakon Prvog svetskog rata uradio dve spomen ploče posvećene ratnicima poginulim u periodu rata od 1912-1918 godine.
Kroz Karan teče reka Lužnica, koja ovaj kraj čini najplodnijim u užičkom kraju. Nekada su na njoj građene vodenice, valjarice, a nisu izostale i strugare i kovačnice. Ipak, ta rečica je doživela sudbinu mnogih reka u prethodnom periodu, te je živi svet skoro nestao.
Karan se takođe može podičiti i trubačkim orkestrima Dragana Lazića, kao i Branka Ostojića.
Autor: LZS
Zahvaljujemo se svim sagovornicima i onima koji su pomogli da nastane ovaj tekst.
Tekst je deo medijskog projekta “Užička sela imaju potencijala za razvoj seoskog turizma” koji je sufinansiran od Grada Užica. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
