Narodni muzej u Užicu ima jednu posebnu Etnografsku zbirku nakita, među kojima su interesantne filakterije i enamluci, nakit koji su nosili muškarci, hrišćani i muslimani, u užičkom kraju u XIX i početkom XX veka. Verovalo se da njihov sadržaj ima moć da ih štiti od zlih sila. Zagorka Milićević, etnolog-antropolog, kustos Narodnog muzeja Užice, objašnjava da je nakit kroz vekove bio ukras, međutim, pored svoje estetske funkcije, bio je i oznaka društvenog položaja i religijskog shvatanja, ali i amajlija, zaštita od uticaja zlih sila.
– Filakterije i enamluci su i po svom obliku i ukrasu morale da odgovaraju nameni, kako bi, verovalo se, odbijale nečiste sile od onoga ko ih nosi. Kutije za nošenje amajlija bile su različitih oblika: okrugle, ovalne, zvezdolike, obličaste, trouglaste i četvrtaste, najčešće izrađene od metala. Treba pomenuti da je u verovanjima hrišćana i muslimana bilo mnogo toga zajedničkog prilikom tumačenja oblika i ukrasa tih predmeta. Na primer, u trouglastim kutijama u kojima su hrišćani nosili amajlije nalazile su se trouglaste ikonice ili parče tkanine osvećeno u crkvi, jer je trougao vezan za Svetu Trojicu. U muslimanskim se nalazio zapis hodže ili derviša, a njihove tri bočne strane označavale su tri izreke iz Kurana. Po Tihomiru Đorđeviću one su nazivane „mahfaza“ ili „hamajli mahfaza“ – kaže Zagorka.
Ona objašnjava da su hrišćani oko vrata nosili i ovalne kutije u koje su stavljali molitve ili ikonice, kao i četvrtaste kutije sa ikonicama koje se u srpskim izvorima nazivaju filakterijima. Muslimani su izrađivali kutije malo veće od filakterija koje su nazivane enamluci.
– Trouglaste kutije za nošenje amajlije nošene su na lančiću koji je dopirao do pojasa, ili su se na njemu nalazile prečkice kroz koje se provlačio pojas. Nošeni su u Srbiji, Bosni, Makedoniji, a dopunjavale su i nošnju boraca. Prednja strana kutijice ukrašena je stilizovanom rozetom unutar trougla koji čini niz tačaka koje oponašaju tordiranu (spiralno uvijenu) žicu. Na bočnim stranama enamluka pričvršćene su po dve alkice za lanac. Na bočnoj strani koja spaja duže strane trougla nedostaje poklopac otvora kroz koji se u enamluk ubacivala amajlija – kaže o enamlucima Zagorka.
S druge strane filakterij nosili su hrišćani.
– U prvim vekovima crkva se energično borila protiv amuleta i talismana. Ali, kako su verovanja u te magijske predmete bila veoma jaka, posle dva održana sabora na kojima se, između ostalog, raspravljalo i o amuletima i talismanima, dozvoljeno je da hrišćanin sa sobom nosi ikonicu, kao amajliju, koja bi ga u izvesnom smislu štitila od zla. Filakterion – filakterij je zapravo bila kutijica u kojoj su se čuvale svete stvari. Istu funkciju imao je i u istočnoj i u zapadnoj crkvi. Nošeni su na celom Balkanu. Posle dolaska Turaka termin „filakterij“ se izgubio, iako se pominje u staroj književnosti, pa je preuzet turski termin hamajlija – amajlija. Filakteriji su iščezli krajem XIX veka, u isto vreme kada i enamluci, da bi bili zamenjeni ikonicama fabričke izrade – kaže naša sagovornica.
Prema njenim rečima filakterij je bila kutijica ovalnog oblika, sa poklopcem koji se ne otvara, već lagano pomera unazad da bi se filakterij otvorio. Na poklopcu je izgraviran natpis „IHS“, odnosno Hristov monogram. Iznad vodoravne linije slova „H“ izdiže se izgraviran krst, dok je ispod natpisa stilizovani trolist.
Autor: LZS
